Ülkər Əliyeva
İşıqlığa doğru, 2025
İnstalyasiya, xalça dəzgahı, ağ parça, toxuculuq sapları, qayçı
100 x 40 sm
Dəzgahın ağ şaquli saplarına qara sapla şeir toxudum. Şeir daxili ziddiyyətlərlə mübarizə aparan, azadlıq axtaran, lakin həqiqi azadlığın ancaq daxili rahatlığa nail olmaqla mümkün ola biləcəyini dərk edən bir obrazı təsvir edir. Şeir tutqun tonla başlasa da, nikbin mesajla bitir. Bu irəliləyişi simvollaşdırmaq üçün şeirin azadlığı təmsil edən son misrası qırmızı sapla toxunub, qara hissələr isə daxili mübarizələri ifadə edir.
Niyə Xalça Toxuyan dəzgah?
Xalça toxuculuğunda çubuq kimi tanınan şaquli sapları yerində saxlamaq üçün dəzgahdan istifadə edilir. “Əriş” sözü “şərəf” və “təmizlik” kimi mənaları daşıyan “ar” kökündən törəmişdir. Məhz buna görə də çarxlar ağ rəngdədir və saflığı simvollaşdırır. Onların vasitəsilə toxunan rəngli saplar Azərbaycan dilində “arğac” kimi tanınır və xarici təsirləri təmsil edir. “Arğac” sözü “ər” sözündən götürülüb, “kişi” və ya “qəhrəman” mənasına gələ bilər. Toxuculuq prosesi irəlilədikcə bu saplar bir-birinə qarışır və nəticədə hazır xalça əmələ gəlir. Bu, bir qızın yetkinliyə doğru səyahətini simvollaşdırır.
Xalça tamamlandıqdan sonra xüsusi xalça kəsici alətdən istifadə edərək, çözgü sapları arzulanan uzunluqda kəsilir. Mən bu prosesi sərgi zamanı həyata keçirdim, toxuculuq dəzgahından toxunmuş poeziya xalçasını qayçı ilə kəsərək insanın zəhməti ilə əldə etdiyi azadlığı simvollaşdırdım. Daha sonra üzərində toxunmuş şeiri əks etdirən tamamlanmış xalça nümayiş etdirilir.
Xalçaçılıq əsrlər boyu Azərbaycan qadınlarının həyatında mühüm yer tutmuşdur. Qızlara kiçik yaşlarından bu sənət öyrədilirdi və onların xalçaları çox vaxt cehiz kimi toxunurdu. Yetkinlik yaşına çatanda qızın cehizinin, o cümlədən xalçasının hazır olması gözlənilirdi. Bu mədəni ənənə bu əsər üçün dəzgahdan istifadə etmək qərarıma təsir etdi.
Daxili Mübarizələr və Azadlığa Səyahət
Bu sənət əsərində poeziya qadının daxili mübarizəsini və azadlıq axtarışını təmsil edir. Toxucu dəzgahındakı ağ saplar onun həyatdakı saf, eyni zamanda ağır rolunu simvollaşdırdığı halda, qara saplarla toxunmuş şeir onun daxili düşüncə, mübarizə və ağrılarını ifadə edir. Şeirdə ümidsizlikdən nikbinliyə keçid onun daxili azadlığı tapmaq üçün səyahətini əks etdirir, son qırmızı sözlər isə ümid, güc və xilası simvollaşdırır.
Sərgi zamanı xalçanın dəzgahdan kəsilməsi aktı sosial məhdudiyyətlərdən azad olmaq və şəxsi azadlığa nail olmaq deməkdir. Bu əsər qadının daxili rahatlığa doğru səyahətini və “azadlığını toxumaq” gücünü vurğulayır.
Şeir
Mən buralarda bir yerli qaçqınam
Yolunu çoxdan azmış bir azğınam
Verilən suallara yoxdur cavabım
Ya da yox taqətim, bir az yorğunam
Alışıbdır ruhum didərginliyə
Bu çərxi-fələyə, bitməz döngüyə
Bitmir içimdəki sonsuz sualım
Möhtacdır hər insan bir az sevgiyə
Bu tanış sevgidir, ya köhnə vərdiş?
Dəyişmir, eynidir dövrani-gərdiş
Laməkan olubdur göyümlə yerim
Nə göydən səda var, nə göyə gediş
Yerdən də ümidim kəsilir bəzən
Nə evdə sakinəm, nə çöldə gəzən
Boşluqda tutduğum ani ümidim
Deyir ki, “olmayır qalib tez bezən”
O ani ümidə verirəm qulaq
Hüzuru araram mən soraq-soraq
Qalib olmaq da deyil niyyətim
Alışar olovu, şəmi qəlbimin
Hürriyyət alovum sönməsə ancaq!
Keçəl qızın hörükləri, 2025
İnstaliyasiya, maneken-heykəl, süni saç
170 x 50 sm
“Keçəl qızın hörükləri” ifadəsi Azərbaycan dilində uzun müddət işlənmiş və çox zaman folklor mənası olan bir ifadədir. Bu ifadə əslində mövcud olmayan və ya süni şəkildə yaradılmış bir şeyi obrazlı şəkildə təqdim edir. Mənim sənət əsərimdə bu ifadə birbaşa təmsil olunur: hörüklərlə bəzədilmiş keçəl fiqur. Keçəl fiqur anlayışı mənim yaradıcılığımda təkrarlanan mövzudur.
Bu iş insanlar arasında xarici oxşarlıqları minimuma endirmək və bunun əvəzinə emosiyaların və psixoloji vəziyyətlərin araşdırılmasına diqqət yetirmək məqsədi daşıyır. Mən cins, din, irq və ya digər sosial etiketlər kimi identifikatorları silməklə insanlığın saf mahiyyətini təsvir etməyə çalışıram. Əvvəlcə bu keçəl fiqurları yalnız qadın kimi yaratdım. Bu qərar mənim daha geniş bədii fikirlərimlə yanaşı, çox vaxt saçla simvollaşdırılan qadın gözəlliyinə dair ənənəvi baxışa meydan oxuyur və gözəlliyi nisbi anlayış kimi şübhə altına alır. Belə simvolları silməklə mən tətbiq edilən gözəllik standartlarını rədd edirəm.
Zaman keçdikcə keçəllik ideyası mənim işimdə bütün cinsi kimliklərin fiqurlarına çevrildi. İndi mən diqqətimi üzün emosional ifadəsini formalaşdırmağa yönəldirəm və izləyicilərə personajın şəxsiyyətini şərh etmə imkanı verirəm.
Bu əsərdə keçəl qızın hörükləri var. Lakin bu hörüklər təbii olaraq onun bədəninin bir hissəsi deyil; bu, sadəcə onun başını və bədənini sıx bir kəndir kimi saran süni bağdır. Bu “saç” bir çox cəmiyyətin qızlara yetkinləşdikcə qoyduğu kənar təzyiqləri və süni gözləntiləri ifadə edir. Sənət əsəri mərkəzdə qırmızı lentlə bağlanmış süni hörgü ilə tamamlanır. Hər an açıla biləcəyini hiss edən lent detalı fiqurun azad edilməsi və azadlıq həsrətini təmin etmək üçün kollektiv səyi simvollaşdırır.
Bu əsər cəmiyyətin qadınlara qarşı qoyduğu stereotipləri və təzyiqləri əks etdirir. Hörgü gözəllik standartlarını və ictimai gözləntiləri ifadə edərkən, keçəl qız bu məhdudiyyətləri rədd edən və azadlıq axtaran müasir qadını təmsil edir. Sıx bükülmüş hörgü həm fiziki, həm də emosional təzyiqi təsvir edir. Əsər tamaşaçıları sosial məhdudiyyətlərdən necə qurtula biləcəyimizi düşünməyə sövq edir. Bu sualı doğurur: “Bizi məhdudlaşdıran qaydalardan necə qurtula bilərik?”.